“Για αυτούς που απέτυχαν” ποίημα του Κ.Π.Καβάφη
σε μια ξεχωριστή μελοποίηση
γράφει ο Μωυσής Ασέρ
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης, γεννήθηκε στις 29 Απριλίου 1863 στην Αλεξάνδρεια όπου πέθανε στις 29 Απριλίου 1933, αποτελεί έναν από τους ελάχιστους Έλληνες ποιητές με αυθεντική παγκόσμια ακτινοβολία. Η καθαρή, αφαιρετική γλώσσα του, η λεπτή ειρωνεία, η ιστορική του οξυδέρκεια και η διαχρονικότητα των θεμάτων του — μνήμη, χρόνος, επιθυμία, ματαιότητα, πολιτική παρακμή — τον καθιστούν δημιουργό που αγγίζει αναγνώστες πολύ πέρα από τα όρια της ελληνικής λογοτεχνίας. Η μεταφρασιμότητά του και η πρώιμη αναγνώρισή του από σημαντικούς διανοούμενους της Δύσης συνέβαλαν στην εγκατάστασή του στον διεθνή λογοτεχνικό κανόνα.
Με τη λήξη των πνευματικών δικαιωμάτων εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, το έργο του εισήλθε στη δημόσια σφαίρα, επιτρέποντας μια χωρίς προηγούμενο έκρηξη μελοποιήσεων. Η ποίηση του Καβάφη έγινε διαθέσιμη σε κάθε δημιουργό, ανεξάρτητα από καλλιτεχνικό υπόβαθρο. Το αποτέλεσμα ήταν ένα τεράστιο φάσμα από μουσικές αποδόσεις, από πολύ αξιόλογες έως επιπόλαιες και ευκαιριακές. Η καβαφική ποίηση όμως, με τον υπαινικτικό και αντι-λυρικό χαρακτήρα της, δεν ευνοεί τη μελοποίηση· απαιτεί μουσική λεπτότητα, εσωτερικότητα, εγκράτεια και ακρίβεια. Έτσι, ανάμεσα στις εκατοντάδες προσπάθειες, λίγες είναι οι πραγματικά επιτυχημένες, ακόμα κι από καταξιωμένους δημιουργούς μουσικούς.
Στο άνισο αυτό τοπίο, κυριολεκτικά, πολύ λίγοι συνθέτες έχουν αφήσει ουσιαστικό και πετυχημενο αποτέλεσμα. Ο Μάνος Χατζιδάκις, στον “Μεγάλο Ερωτικό” με μία και μοναδική μελοποίηση — τις «Μέρες του 1903» — κατάφερε να αποδώσει την εσωτερική, σχεδόν ψίθυρη πνοή του ποιήματος, ενώ ο Δήμος Μούτσης στον κυκλο “Τετραλογία” προσέφερε μια υποδειγματική δραματική μουσική πρόταση με τα ποιήματα «Η Πόλις», «Θάλασσα του Πρωιού» και «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον». Ο Μίκης Θεοδωράκης, αν και σποραδικά, άγγιξε και αυτός τον Καβάφη, φέρνοντας τον ποιητή σε επαφή με το δικό του μεγάλης κλίμακας μουσικό σύμπαν. Ο Γιάννης Γλέζος, με τον δίσκο Καβάφης, πρόσφερε μια από τις πρώτες ενιαίες και στοχαστικές μουσικές αναγνώσεις του έργου. Ο Θάνος Μικρούτσικος διαμόρφωσε μία από τις πιο συστηματικές και ολοκληρωμένες προσεγγίσεις, με δύο δίσκους αφιερωμένους αποκλειστικά στον ποιητή: “Ο Γέρος της Αλεξάνδρειας” και “Ο Καβάφης του Θάνου Μικρούτσικου”, με βασικό ερμηνευτή τον Κώστα Θωμαΐδη και σημαντική συμμετοχή του Γιώργου Μεράντζα. Σημαντική θέση έχει και ο κορυφαίος Γιάννης Σπανός, με τον δίσκο “Πλησιάζοντας τον Καβάφη”, όπου ο Μανώλης Μητσιάς ερμηνεύει με λιτότητα και καθαρότητα τα μελοποιημένα ποιήματα, χωρίς όμως η προσέγγιση τους να περάσει στο ευρύ κοινό. Μεμονωμένες και ιδιαίτερα πετυχημένες στιγμές η μελοποίηση «Γκρίζα» του Χρήστου Νικολόπουλου με την Ελευθερία Αρβανιτάκη και από τα νεότερα δείγματα, ο Σωκράτης Μάλαμας με τη δική του σκοτεινή και εσωστρεφή απόδοση στο ποίημα «Δεκέμβρης 1903». Ενδιαφέρον τέλος παρουσιάζουν τα τελευταία χρόνια η προσσέγγιση του Στέφανου Κορκολή, ο οποίος πλησιάσε τον Καβάφη με σεβασμό στη μουσική φόρμα και στον λόγο, όπως και ο Κωνσταντίνος Κάλλιας, που με τη μελοποίηση του στο CD «Είπες· θα πάγω σ’ άλλη γη» συνέθεσε μια από τις πιο εκφραστικές σύγχρονες προσεγγίσεις.
Άφησα τελευταία την τριπλή κασετίνα “Καβάφης” του Δημήτρη Παπαδημητρίου με 24 μελοποιημένα ποιήματα, ένα από τα πιο εκτεταμένα και φιλόδοξα εγχειρήματα πάνω στην καβαφική ποίηση, με τη συνοδεία της Ορχήστρας των Χρωμάτων υπό τη διεύθυνση Μίλτου Λογιάδη. Σε αυτές ανισομερείς ηχογραφήσεις συμμετέχει ένα εντυπωσιακό φάσμα ερμηνευτών: Φωτεινή Δάρρα, Ειρήνη Καράγιαννη, Ελευθερία Αρβανιτάκη, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Γεράσιμος Ανδρεάτος και πολλοί ακόμη. Μέσα σε αυτή τη μεγάλη παραγωγή, η μελοποίηση του ποιήματος «Για αυτούς που απέτυχαν», σε ερμηνεία Ανδρεάτου, ξεχωρίζει ως μια από τις πιο εσωτερικές και υποδειγματικά ισορροπημένες σοβαρές καβαφικές μελοποιήσεις των τελευταίων δεκαετιών.
Άξιοι συγχαρητηρίων όλοι οι συντελεστές, ο ερμηνευτής Γεράσιμος Ανδρεάτος, ο μελοποιός Δημήτρης Παπαδημητρίου και ο Μίλτος Λογιάδης για την εξαιρετική συνοδεία
Παρά την ποικιλία και τον όγκο, το βασικό παράδοξο παραμένει: ο Καβάφης είναι ένας παγκόσμιος ποιητής, αλλά η μεγάλη πλειονότητα των μελοποιήσεών του σπάνια πλησιάζει την ποιητική του ακρίβεια και την εσωτερική του πνοή και σπανίως είναι ισάξια του ποιητικού λογου. Η αντι-λυρική φύση της γραφής του, η ειρωνική του οικονομία και ο λόγος που αναπνέει με τρόπο αφηγηματικό και όχι μουσικομετρικό, κάνουν τη μελοποίησή του ένα δύσκολο εγχείρημα. Όμως στις λίγες φορές που η μουσική καταφέρνει να συναντήσει την καβαφική σκέψη — με λιτότητα, ειλικρίνεια και κατανόηση του ποιητικού ήθους — γεννιούνται στιγμές που πράγματι δικαιώνουν την προσπάθεια.
Αυτές οι στιγμές, λίγες αλλά πολύτιμες, αποδεικνύουν ότι η αληθινή μελοποίηση του Καβάφη δεν είναι θέμα ποσότητας, αλλά βάθους· όχι επίδειξης, αλλά ερμηνείας· και τελικά, όχι διακόσμησης, αλλά γνήσιας συνομιλίας με έναν από τους σημαντικότερους ποιητές της νεότερης παγκόσμιας γραμματείας.
Χρήσιμα links
https://cavafy.onassis.org/
https://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/browse.html?cav
https://anemi.lib.uoc.gr/
https://chs.harvard.edu/tag/cavafy/
https://web.archive.org/web/20140202125728/http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=506
https://el.wikipedia.org/wiki/Κωνσταντίνος_Καβάφης
Μια λίστα με 7 ωραία τραγούδια
